Κοινωνία, οικονομία και εκπαίδευση: η αχαϊκή νεολαία 1863-1913

Abstract

Η μελέτη που ακολουθεί έχει σαν στόχο την εμβάθυνση στη ζωή και τις δραστηριότητες της νεολαίας μίας από τις σημαντικότερες περιοχές της Ελλάδας, της Πάτρας και στην περιβάλλουσα κοινωνία και οικονομία. Η περίοδος αναφοράς χαρακτηρίζεται από τις έντονες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές της πόλης και της ευρύτερης περιφέρειάς της καθώς και την υψηλή κοινωνική κινητικότητα της. Γνωρίζουμε ότι από το 1828, έτος απελευθέρωσης της Πάτρας, ως το τέλος του ΙΘ' αιώνα, η πόλη γνώρισε συνεχή οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Η σημαντική γεωγραφική της θέση την κατέστησε πύλη της Ελλάδος προς τη Δύση. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα όχι μόνο την οικονομική της ευημερία, αλλά και τη διείσδυση προοδευτικών ιδεών που προέρχονταν από την Ευρώπη και τα Επτάνησα και οι οποίες επηρέασαν κυρίως τη νεολαία των Πατρών. Τη χρονική περίοδο που εξετάστηκε, το λιμάνι και η περιοχή του αποτέλεσε οικονομικό και εμπορικό κέντρο. Στο πρώτο μέρος της διατριβής γίνεται παρουσίαση της ιστορίας της πόλης αλλά και ανάλυση των γενικών απογραφών της εποχής τα στοιχεία των οποίων αποτελούν ισχυρές ενδείξεις της σημασίας που είχε η Πάτρα για το εμπόριο. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού τη συγκεκριμένη περίοδο υποδηλώνει την οικονομική ανάπτυξή της. Επίσης η μελέτη της διαστρωμάτωσης του τοπικού πληθυσμού μέσω των επαγγελμάτων που ανθούσαν αυτή την περίοδο δείχνει μια σταδιακή ενίσχυση των επαγγελμάτων του δευτερογενή και τριτογενή τομέα στη περιοχή των Πατρών. Η καλλιέργεια και το εμπόριο της σταφίδας αλλά και η χρήση του λιμένος των Πατρών ως πύλη για ανθρώπους και αγαθά ήταν πηγή μεγάλων εισοδημάτων. Εξαιτίας αυτού του πλούτου η πόλη της Πάτρας για όλο σχεδόν τον 19° αιώνα αναδείχτηκε σε «μητέρα τροφό» της ελληνικής οικονομίας. Τα τεράστια οικονομικά προβλήματα που πλήττουν τη χώρα στο τέλος του 19ου αιώνα, καθώς και η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου το 1893, κατάφεραν δεινά πλήγματα στο τοπικό εμπόριο. Μετά τη σταφιδική κρίση δηλαδή από τα μέσα της δεκαετίας 1890, αναπτύχθηκε τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα και η Πάτρα λειτούργησε για πολλούς εργαζόμενους ως ο μεταβατικός σταθμός, για τον εκπατρισμό τους προς τη «γη της επαγγελίας» όπως φαίνεται και από την πληθώρα των δημοσιευμάτων στον τοπικό τύπο της εποχής. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η πολιτιστική και κοινωνική δραστηριότητα των νέων και συγκεκριμένα μελετήθηκαν τα θέματα της παιδικής εκμετάλλευσης (καθαριστές υποδημάτων, οψοκομιστές κλπ.) αλλά και γενικότερα της απασχόλησης των παιδιών σε διάφορες εργασίες που θεωρούνταν αποδεκτές από την κοινωνία π.χ. υπηρέτριες καθώς επίσης και το πρόβλημα των εκθέτων νηπίων. Κρίσιμο παραμένει το ζήτημα αν η κατάσταση αυτή υποκινεί την παιδική παραβατικότητα. Παράλληλα γίνεται και εκτενής αναφορά στη διαχείριση του «ελεύθερου χρόνου» των νέων μέσα από πολυποίκιλες αθλητικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Οι νέοι και κυρίως οι έφηβοι της εποχής εύρισκαν διεξόδους μέσα από τους ισχυρούς για εκείνη την εποχή τοπικούς αθλητικούς συλλόγους, τον Παναχαϊκό Γυμναστικό Σύλλογο και τη Γυμναστική εταιρεία Πατρών, καθώς και από τη συμμετοχή τους σε αγώνες σε εθνικό επίπεδο. Ο αθλητισμός παρουσίασε έντονη ανάπτυξη την εξεταζόμενη περίοδο γιατί η θέση της Πάτρας ως πύλης προς τη Δύση έφερε πρώιμα στην Πάτρα και πολλά περισσότερο ή λιγότερο «άγνωστα» στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο αθλήματα όπως Ποδηλασία, Ποδόσφαιρο, Σκοποβολή, Ξιφασκία, Τένις, Μπιλιάρδο, Κωπηλασία. Επίσης την περίοδο αυτή άρχισαν δειλά δειλά να συμμετέχουν και τα κορίτσια στις αθλητικές δραστηριότητες (γυμναστικές επιδείξεις -τένις- κωπηλασία). Στον πολιτιστικό τομέα εξετάζεται η συμμετοχή κυρίως των εφήβων σε δραστηριότητες όπως το ερασιτεχνικό θέατρο, τον κινηματογράφο αλλά και σε διάφορες μαθητικές εκδηλώσεις που διοργανώνονταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Στο τρίτο μέρος της διατριβής παρουσιάζεται η εκπαίδευση των νέων. Πολύτιμα στοιχεία από τα μαθητολόγια του δευτέρου σχολαρχείου Πατρών, του πρώτου και δεύτερου Γυμνάσιου Πατρών, του Αρσάκειου καθώς και στοιχεία από τις εκπαιδευτικές απογραφές της Δημόσιας Εμπορικής Σχολής επέτρεψαν την εξέταση της διαστρωμάτωσης των μαθητών σε σχέση με τα επαγγέλματα των γονέων τους, και τη συσχέτισή τους με τη διαστρωμάτωση του γενικού πληθυσμού, όπως είχε προκύψει από τις απογραφές του πληθυσμού. Ιδιαίτερη μνεία έγινε στα Παρθεναγωγεία και γενικά στην εκπαίδευση των θηλέων, ενώ μελετήθηκε και η ιδιωτική εκπαίδευση που γνώρισε εντυπωσιακή άνθηση στην υπό εξέταση περίοδο. Εξίσου εντυπωσιακή ήταν και η ζήτηση για φοίτηση σε εμπορικές σχολές. Η Δημόσια εμπορική σχολή της Πάτρας αποδείχτηκε ότι ήταν η δεύτερη σε δυναμικότητα της Ελλάδας (μετά από αυτή των Αθηνών). Επίσης επιχειρήθηκε και αναφορά σε κάποιες άλλες, κυρίως τεχνικού προσανατολισμού σχολές οι οποίες στηρίζονταν στην ιδιωτική πρωτοβουλία καθώς και στη φιλανθρωπία των οικονομικά ισχυρών κατοίκων της πόλης και οι οποίες απέβλεπαν στην άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων και στην καλλιέργεια επαγγελματικών δεξιοτήτων στους απροστάτευτους και οικονομικά και κοινωνικά ασθενείς νέους. Από τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν ένα γενικό συμπέρασμα είναι ότι η οικονομική κρίση είχε ευθεία επίδραση στις εγγραφές των μαθητών στα σχολεία, οι οποίες είχαν πολύ σημαντική πτώση και ήταν σχεδόν ανεξάρτητες του επαγγέλματος του γονέα. Στο τέλος έγινε προσπάθεια ερμηνείας αυτού του «παράδοξου» φαινομένου, δηλαδή της οικονομικής κρίσης της Πάτρας, παρά την εκπληκτική άνθιση της εκπαίδευσης στην περιοχή και συσχετισμός των συμπερασμάτων με άλλες ανάλογες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί. Είναι σαφές ότι η επένδυση στην εκπαίδευση δεν αρκεί από μόνη της είτε να δημιουργήσει οικονομική ανάπτυξη είτε και να την διατηρήσει. Το είδος και η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης και ο τρόπος που αυτή μπορεί να συνεισφέρει στην περαιτέρω ανάπτυξη της περιοχής είναι εξίσου σημαντικά στοιχεία, ενώ το ίδιο απαραίτητες είναι οι έγκαιρες επενδύσεις σε φυσικό κεφάλαιο σε συνάρτηση με τη μεσο-μακροπρόθεσμη πρόβλεψη των πιθανών οικονομικών κινδύνων (ο κίνδυνος της οικονομικής κρίσης της σταφίδας είχε αρχίσει να γίνεται ορατός από το 1860) οι οποίες θα οδηγήσουν στην ελαχιστοποίηση της επίδρασης εξωγενών παραγόντων στην ανάπτυξη.