Ο ρυθμός των εκκλησιαστικών μελών μέσα από τη παλαιογραφική έρευνα και την εξήγηση της παλαιάς σημειογραφίας

Abstract

O δίσημος ρυθμός είναι η βασική μορφοποιητική αρχή για το μέλος των ειρμών και των στιχηρών. Η σχεδόν αποκλειστική παρουσία του δισήμου ρυθμού μπορεί να θεωρηθεί ως ένα αφηρημένο σχήμα1, στο οποίο πρέπει να συμμορφωθούν τα λόγια των μελών. Στην πραγματικότητα, έχουμε εδώ κάτι που λίγο-πολύ αγνοήθηκε από τους περισσότερους μελετητές που αχολήθηκαν με το μέτρο. Είναι αυτό που ο Αριστόξενος καλεί ρυθμοποιΐα στα Ρυθμικά στοιχεία του. Με άλλα λόγια, ο ‘σχηματισμός’, η μορφοποίηση ενός πλήρως ή εν μέρει άμορφου υλικού σύμφωνα με την μορφή ενός συγκεκριμένου ρυθμού ή ακόμα η μορφοποίηση ενός υλικού που παρουσιάζει ένα κάποιο ρυθμό σύμφωνα με την μορφή ενός άλλου ρυθμού. Έτσι, χρησιμοποιώντας τις λέξεις του Αριστόξενου, μπορούμε να πούμε ότι, για τους ειρμούς και τα στιχηρά, το αφηρημένο σχήμα του δισήμου ρυθμού είναι το ρυθμίζον, δηλ. ο παράγων που δίνει σχήμα στον άλλως ασχημάτιστον στίχο (ή κώλον), ο οποίος είναι το ρυθμιζόμενον, με το να συνταιριάζει τις συλλαβές, τον αριθμό τους και τους τόνους τους στην σταθερή του μορφή.2 Προτού λοιπόν ένας στίχος μελοποιηθεί, μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ‘άμορφο’ υλικό, ότι δεν έχει ρυθμό (αν και έχει βέβαια κάποιο είδος γλωσσικού ρυθμού που μπορεί μερικές φορές να είναι και επαναλαμβανόμενος, όπως ιαμβικός, τροχαϊκός κλπ). Αποκτά συγκεκριμένο ρυθμό μέσω του μέλους και της κατάλληλης διαίρεσης σε πόδες. Αυτός ο ρυθμός, ή μέτρο, των ειρμών και στιχηρών είναι ένα είδος ποσοτικού μέτρου με τρία στοιχεία: τις διάρκειες, τις θέσεις των ποδών, αλλά και τα τονικά ύψη. Δηλαδή, δεν είναι απλά ένα ποιητικό μέτρο, που η περιγραφή του να μπορεί να εξαντληθεί στην ‘επί χάρτου’ παράθεση μακρών και βραχέων, θέσεων και άρσεων. Είναι ένα μουσικό-μελωδικό σχήμα, που γίνεται φανερό μέσω της μουσικής σύνθεσης και εκτέλεσης. Με άλλα λόγια, είναι μια μελωδία. Η ακριβής μορφή αυτού του μουσικού σχήματος, αυτής της μελωδίας, εξαρτάται, φυσικά, από την βούληση του μελωδού, πάντα βέβαια με βάση τους δίσημους πόδες. Ο μελωδός έχει διαφόρους τρόπους να προσαρμόσει ένα ποιητικό κείμενο στον δίσημο ρυθμό. Ήδη έχουμε περιγράψει τέτοιες τεχνικές, όπως την ‘συνθηματική αρχή’ ή την τοποθέτηση τονισμένων συλλαβών στην άρση και έχουμε παρουσιάσει πολλά παραδείγματα. Μπορεί σε ένα συγκεκριμένο κώλον οι λύσεις μελοποίησης, με διάφορες διάρκειες, που διατηρούν τον δίσημο ρυθμό και που η τονική μορφή του κώλου επιτρέπει, να είναι περισσότερες της μιας (βλ. στο ρυθμ. φαινόμενο 12). Ο μελωδός θα επιλέξει μία από αυτές για ένα μέλος, ένα ειρμό. Το μέτρο του συγκεκριμένου μέλους θα είναι το μέτρο που προκύπτει από αυτή την επιλογή. Όμως, άπαξ και ο μελωδός έδωσε ένα μουσικό σχήμα στον ειρμό του, πρέπει να συνθέσει τα προσόμοια, ώστε να ταιριάζουν σ’ αυτό ειδικά το μουσικό σχήμα. Τα νέα ενδύματα της μελωδίας πρέπει να ταιριάζουν στο παλιό της σώμα! Στην διαδικασία της προσαρμογής νέων λέξεων στην μελωδία, ο μελωδός έχει κάποια ελευθερία: μπορεί να συνδυάσει τις διάρκειες ή/και τα ύψη δύο βραχειών συλλαβών του ειρμού σε μία μακρά συλλαβή στο προσόμοιο, ή να διαιρέσει την διάρκεια ή/και τα ύψη μιας μακράς συλλαβής του ειρμού σε δύο βραχείες συλλαβές στο προσόμοιο. Μπορεί να βάλει τις τονισμένες συλλαβές στην θέση ή/και στα ψηλά σημεία αυτού του 1 Για την έννοια του αφηρημένου σχήματος βλ. στο Κεφ. 3, στην παρ. 4 για την φωνολογία του ποιητικού μέτρου. 2 Η θεωρία του Αριστόξενου βασίζεται στην Αριστοτελική διάκριση ύλης και μορφής. Βλ. Αριστόξενος, Ρυθμικά στοιχεία. Μια προσπάθεια σύνδεσης αυτής της θεωρίας με τα βυζαντινά μέλη βλ. και στο Schlotterer 1991. 330 δεδομένου μουσικού σχήματος. Μπορεί να συνδυάσει σε κάποιο βαθμό όλα αυτά τα είδη ελευθερίας.