Παράγοντες που σχετίζονται με την αποδοχή και χρήση τεχνολογιών από μεγαλύτερους σε ηλικία ενήλικες: εστιάζοντας σε δραστηριότητες ψηφιακής αφήγησης αναμνήσεων στο διαδίκτυο

Abstract

Ο παγκόσμιος πληθυσμός των μεγαλύτερων σε ηλικία ατόμων έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Παράλληλα, προηγούμενες έρευνες έχουν δείξει ότι η αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας βελτιώνει την ποιότητα ζωής τους. Ωστόσο, η αποδοχή και η χρήση τους από τους μεγαλύτερους σε ηλικία ενήλικες υστερεί σημαντικά σε σύγκριση με αυτή των νεότερων γενιών. Επιπροσθέτως, η χρήση του Διαδικτύου από τους ηλικιωμένους στην Ελλάδα είναι αρκετά χαμηλότερη από τον αντίστοιχο μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι συγκεκριμένες διαφορές δρουν επιβαρυντικά στις σύγχρονες κοινωνίες καθώς η μη αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών από μερίδα πολιτών δημιουργεί περαιτέρω ανισότητες ανάμεσα στους χρήστες και τους μη χρήστες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι μη χρήστες να αποκλείονται από σημαντικά μέσα και κοινωνικά αγαθά που σχετίζονται με την πληροφόρηση, την επικοινωνία, την προσωπική ανάπτυξη, αλλά και με ευρύτερα πολιτισμικά οφέλη που για τους υπόλοιπους θεωρούνται δεδομένα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση της σχέσης μεταξύ της υποκειμενικής εμπειρίας και της χρήσης της τεχνολογίας. Στις μέρες μας, η εν λόγω συζήτηση έχει ακόμα μεγαλύτερη αξία, καθώς οι εμπειρίες των χρηστών στον ψηφιακό κόσμο επιδρούν άμεσα στη ζωή και την καθημερινότητά τους στον φυσικό κόσμο, αλλά και το αντίστροφο. Πλέον είναι φανερό ότι δομικές έννοιες στον κλάδο της Επικοινωνίας Ανθρώπου-Υπολογιστή, όπως λειτουργικότητα και ευχρηστία, δεν επαρκούν για να ερμηνεύσουν την πληθώρα των φαινομένων στο πεδίο. Ερευνητικές προσεγγίσεις σε θέματα όπως οι αναμνήσεις, τα συναισθήματα μοναξιάς, η υποκειμενική αξιολόγηση του εναπομείναντος χρόνου ζωής και οι ηλικιωμένοι έχουν απασχολήσει ευρέως το πεδίο της Επικοινωνίας Ανθρώπου-Υπολογιστή. Παράλληλα, είναι φανερό πως οι εκάστοτε πολιτισμικές ιδιαιτερότητες επηρεάζουν τα κίνητρα και τις αντιλήψεις του ατόμου. Κατά συνέπεια, ο σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης ανάμεσα (i) στην αποδοχή και χρήση των τεχνολογιών από μεγαλύτερους σε ηλικία ενήλικους στην Ελλάδα και (ii) σε συγκεκριμένους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες και οι οποίοι, σύμφωνα με την ευρύτερη βιβλιογραφία, επηρεάζουν τα κίνητρα και τη συμπεριφορά τους. Η ανάδειξη της προαναφερθείσας σχέσης θα μπορούσε να συμβάλει στην περαιτέρω κατανόηση των αναγκών των ηλικιωμένων, στη σχεδίαση και κατασκευή ψηφιακών καινοτομιών που ανταποκρίνονται καλύτερα στις προτιμήσεις τους και, κατ' επέκταση, στη βελτίωση του ποσοστού αποδοχής και χρήσης τους. Η θεματολογία στην οποία εστίασε η παρούσα διατριβή προκειμένου να επιτευχθεί ο ανωτέρω σκοπός είναι η εξιστόρηση αναμνήσεων, η οποία αποτελεί μια σημαντικά εποικοδομητική διαδικασία για το άτομο, αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Για τις ανάγκες της διατριβής διενεργήθηκαν δύο εμπειρικές έρευνες. Η πρώτη έρευνα περιείχε δύο διακριτές συνιστώσες. Σε αυτές αξιοποιήθηκαν κυρίως ποιοτικές μέθοδοι συλλογής δεδομένων και συμμετείχαν πέντε μεγαλύτεροι σε ηλικία ενήλικες. Πιο αναλυτικά, στην πρώτη συνιστώσα, οι συμμετέχοντες έλαβαν μέρος σε μια σειρά δραστηριοτήτων εξιστόρησης αναμνήσεων χρησιμοποιώντας διαφορετικές τεχνολογίες (χαρτί, μαγνητόφωνο, ιστοσελίδα). Αυτές οι τεχνολογίες βασίστηκαν σε μέσα που σύμφωνα με τη βιβλιογραφία περιλαμβάνονται στις διαδικασίες Ψηφιακής Αφήγησης. Ο σκοπός αυτής της προσέγγισης ήταν η διερεύνηση, σχεδόν από μηδενική βάση, της ευρύτερης σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στην τεχνολογία και τους ηλικιωμένους. Μέσω της εμπειρίας χρήσης των διαφορετικών τεχνολογιών, αναδύθηκαν οι στάσεις, οι συμπεριφορές, τα κίνητρα και οι προτιμήσεις των συμμετεχόντων, καθώς και σημαντικά πλεονεκτήματα και συνέπειες από την αξιοποίηση της κάθε τεχνολογίας. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνεται η συναισθηματική ασφάλεια που παρέχει στους αφηγητές η καταγραφή των αναμνήσεών τους, η επίγνωση της ανθρώπινης θνητότητας ως κίνητρο εξιστόρησης αναμνήσεων, καθώς και η επίδραση της ιστοσελίδας αφήγησης στα αισθήματα μοναξιάς τους. Με την ανατροφοδότηση που προέκυψε, η δεύτερη συνιστώσα της έρευνας στράφηκε προς τη σχεδίαση και ανάπτυξη ενός web 2.0 πρωτοτύπου γραπτής εξιστόρησης αναμνήσεων μέσω της μεθόδου της Συμμετοχικής Σχεδίασης (Participatory Design). Η δεύτερη εμπειρική έρευνα βασίστηκε στα ευρήματα της πρώτης και σε σχετικές μελέτες στο πεδίο. Ο σκοπός της ήταν η ανάδειξη τυχόν στατιστικά σημαντικών συσχετίσεων ανάμεσα σε συγκεκριμένες μεταβλητές και για αυτόν τον λόγο υιοθετήθηκε η ποσοτική μεθοδολογία. Μέσω της παρουσίασης του web 2.0 πρωτοτύπου που δημιουργήθηκε στην προηγούμενη φάση, συλλέχθηκαν δεδομένα από εκατόν δώδεκα ηλικιωμένους από 21 διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Όπως προέκυψε, η αίσθηση μοναξιάς και η αντίληψη της μελλοντικής χρονικής προοπτικής σχετιζόταν με την εκλαμβανόμενη ευχρηστία της web 2.0 τεχνολογίας. Επιπλέον, στα πλαίσια του Μοντέλου Τεχνολογικής Αποδοχής, η αντίληψη της μελλοντικής χρονικής προοπτικής είχε θετική επίδραση στην Αντιλαμβανόμενη Ευκολία Χρήσης του πρωτοτύπου. Συμπερασματικά, τα ευρήματα αναδεικνύουν ορισμένες από τις ιδιαίτερες στάσεις και συμπεριφορές που συνδιαμορφώνουν τις τεχνολογικές επιλογές των μεγαλύτερων σε ηλικία ατόμων. Παράλληλα, δείχνουν ότι υποκειμενικές ψυχοκοινωνικές παράμετροι, όπως η εκλαμβανόμενη μοναξιά και η μελλοντική χρονική προοπτική, αλληλεπιδρούν κατά περίπτωση με την αποδοχή, την αντιλαμβανόμενη ευχρηστία και τη χρήση των web 2.0 εργαλείων. Υπό αυτό το πρίσμα, η παρούσα διατριβή συμβάλει στην ανάδειξη μιας διαφορετικής προσέγγισης στους κόλπους της Επικοινωνίας Ανθρώπου-Υπολογιστή όσον αφορά σε θέματα σχεδίασης, αποδοχής και χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών. Οι υποκειμενικές αντιλήψεις που συνδέονται με την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου και τη σχέση του με τους συνανθρώπους του θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα σημαντικό πλέγμα δεικτών αξιολόγησης της δυναμικής που αναπτύσσεται ανάμεσα στον χρήστη, ως το υποκείμενο, και στο εργαλείο, ως το αντικείμενο της αλληλεπίδρασης. Bάσει των παραπάνω συμπερασμάτων, προτείνονται ανάλογες κατευθύνσεις σε κλάδους που αφορούν στους ηλικιωμένους και τις νέες τεχνολογίες, όπως η Σχεδίαση και η Εκπαίδευση Ενηλίκων.Μέσα από την βαθύτερη γνώση της σχέσης ανάμεσα στην ανθρώπινη φύση και την τεχνολογία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις δημιουργίας και συνεχούς εξέλιξης των ψηφιακών εργαλείων, με απώτερο σκοπό την καλύτερη ποιότητα ζωής του εκάστοτε χρήστη και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.