Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος - Μάντζαρος και οι μελοποιήσεις του σολωμικού ύμνου

Abstract

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να ξεκαθαρίσει όλες -κατά το δυνατό- τις ασάφειες και τα ποικίλα ερωτηµατικά γύρω από το πιο πολυσυζητηµένο, ίσως το πιο σηµαντικό και ταυτόχρονα το πλέον άγνωστο έργο του συνθέτη του Ελληνικού Εθνικού Ύµνου, Νικόλαου Χαλικιόπουλου-Μάντζαρου (1795-1872), δηλαδή, τις πολλές και διαφορετικές µελοποιήσεις του Ύµνου εις την Ελευθερίαν, βασισµένες πάνω στο οµότιτλο έργο του εθνικού µας ποιητή, ∆ιονύσιου Σολωµού (1798-1857). Για την ακρίβεια το έργο δεν είναι παντελώς άγνωστο· κάποιες από τις µελοποιήσεις του είναι εν µέρει γνωστές, αλλά µε εντελώς ασαφή και ελλιπή ή αποσπασµατικό τρόπο (η µοναδική ολοκληρωµένη έκδοση της «πρώτης» εκδοχής του έργου, στα 1873 από τον οίκο Clayton & Co., είναι γεµάτη σηµαντικά λάθη, ενώ όλες οι κατά καιρούς -λίγες- εκδόσεις µερών του έργου προέρχονται από την παραπάνω έκδοση). Τα περισσότερα από τα όσα είχαν γραφτεί πριν την παρούσα διατριβή γύρω από τον Ύµνο εις την Ελευθερίαν (που στο σύνολό του είναι το ογκωδέστερο και το περισσότερο και συχνότερα επεξεργασµένο έργο του συνθέτη), στην καλύτερη περίπτωση (όταν δεν περιέπλεκαν περισσότερο τα πράγµατα) άφηναν ανοικτά πολλά ερωτηµατικά γύρω από το συνθέτη και το έργο, ενώ συχνά και σηµαντικά ήταν τα λάθη και οι συγχύσεις, ειδικά σε σχέση µε τις διάφορες µελοποιήσεις του. Στην παρούσα διατριβή το έργο εκδίδεται για πρώτη φορά ολόκληρο (περιλαµβάνονται όλες οι µελοποιήσεις και αναθεωρήσεις του), ενώ παράλληλα, διορθώνεται και αποκαθίσταται πλήρως, σε όλες τις διαδοχικές φάσεις γραφής του, ξεκαθαρίζεται απόλυτα το θέµα του αριθµού και της φύσης των διαφόρων «γραφών» του, γίνεται µια πληρέστατη, αναλυτικότατη και ολιστική κριτική έκδοση του έργου, προτείνονται και υιοθετούνται (πολλές από τις προτεινόµενες) νέες πρακτικές και µεθοδολογίες κριτικής έκδοσης, ενώ παράλληλα, µέσα από τη µελέτη των διαφορετικών γραφών του έργου, έρχονται στην επιφάνεια και θίγονται σηµαντικά ζητήµατα συνθετικού ύφους και τεχνικής υφής, που απασχόλησαν το Μάντζαρο από το 1828 έως και λίγο µετά το 1861 (έως το 1865, περίπου). Η παρούσα διατριβή αποτελείται από επτά (7) ογκώδεις τόµους, έναν συγκριτικό θεµατικό χάρτη και έναν ψηφιακό δίσκο (DVD). Στον 1ο τόµο (ο κύριος τόµος της διατριβής) φιλοξενείται το κείµενο της διατριβής, το οποίο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται µια καταγραφή όλων των διασωζόµενων πρωτογενών πηγών καθώς και όλων των λανθανόντων πηγών, των σχετικών µε το έργο, ενώ το κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε µια σύνοψη και σχολιασµό των σχετικών πληροφοριών των δευτερογενών πηγών, που σχετίζονται µε το θέµα. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναλυτική παρουσίαση και σχολιασµός όλων των πρωτογενών πηγών (αυτόγραφων, αντιγράφων ή εκδόσεων) που σχετίζονται µε το έργο και τεκµηριώνονται όλα τα συµπεράσµατα της έρευνάς µας. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται µια εκτενής διαπραγµάτευση και παρουσίαση της µεθοδολογίας και της πρακτικής που χρησιµοποιήθηκε στην κριτική έκδοση του έργου. Το «παράρτηµα» της διατριβής αποτελείται από τους υπόλοιπους έξι (6) τόµους, τον συγκριτικό θεµατικό χάρτη και τον ψηφιακό δίσκο. Οι έξι αυτοί τόµοι αποτελούν το µεγαλύτερο και σηµαντικότερο µέρος του «παραρτήµατος» της διατριβής. Στους τόµους αυτούς εκδίδεται όλο το σχετικό µε τον ΥΜΝΟ πρωτογενές µουσικό υλικό, διορθωµένο, αποκαταστηµένο και πλήρως σχολιασµένο, µε έναν τρόπο, που επιτρέπει την άνετη και πληρέστατη µελέτη του υλικού. Ο συγκριτικός θεµατικός χάρτης παρουσιάζει την αρχή όλων των µερών του έργου (στις διάφορες εκδοχές του) µε τρόπο που να καθιστά τη σύγκριση και αντιπαραβολή τους εύκολη, ώστε να διαπιστώνονται οι µεταξύ τους σχέσεις. Τέλος, στον ψηφιακό δίσκο (DVD) έχουν αποθηκευτεί όλες οι φωτογραφίες των τεκµηρίων, που χρησιµοποιήθηκαν στη διατριβή. Η διατριβή αυτή, εκτός από τη συµβολή της στην αποκατάσταση και γνώση, µέσω της πρώτης ολοκληρωµένης επιστηµονικής έκδοσης, του πρώτου µεγάλου έργου της νεοελληνικής έντεχνης «δυτικότροπης» µουσικής δηµιουργίας, συµβάλλει σηµαντικά και στην πρόοδο της µεθοδολογίας και πρακτικής υλοποίησης αντίστοιχων εκδόσεων, προτείνοντας, παράλληλα (εν µέρει, έστω και σε θεωρητικό επίπεδο), έναν νέο τρόπο κριτικής έκδοσης, ο οποίος χρησιµοποιεί τις αυξηµένες τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής µας και ο οποίος θα µπορεί πλέον να χρησιµοποιείται για αντίστοιχες επιστηµονικές εκδόσεις. Στο βαθµό που κάποιες από τις παραπάνω ιδέες και προτάσεις ήταν δυνατό να υλοποιηθούν στα πλαίσια των τεχνικών δυνατοτήτων που υπήρχαν διαθέσιµες, εφαρµόστηκαν στην παρούσα κριτική έκδοση, ενώ οι υπόλοιπες από τις ιδέες αυτές διατυπώνονται και σχολιάζονται στο τρίτο κεφάλαιο του κύριου τόµου της διατριβής.