Θεωρία και πράξη στον μελωδικό πολυτροπισμό της Ανατολής: μια συγκριτική ανάλυση των τροπικών συστημάτων των Οθωμανοτουρκικών Μακάμ και των Ινδουστανικών Raga

Abstract

Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση των προσδιοριστικών μηχανισμών και χαρακτηριστικών που απαντώνται στον ανατολικό μελωδικό πολυτροπισμό. Η διερεύνηση αυτή πραγματοποιείται, μέσα από μια πολυεπίπεδη σύγκριση δύο εκ των πλουσιότερων και πολυπλοκότερων εκπροσώπων του, των τροπικών συστημάτων των ινδουστανικών (βόρειο-ινδικών) Raga και των οθωμανοτουρκικών Makam. Η έρευνά μου κατέδειξε αφενός την ύπαρξη σημαντικών ομοιοτήτων και διαφορών σε επίπεδο "γραμματικής", "συντακτικού" και "μελωδικής προφοράς" ανάμεσα στα δύο υπό σύγκριση συστήματα, αφετέρου δε την από κοινού οριοθέτηση μιας ανατολικής "φιλοσοφίας" ασυγκέραστης πολυτροπικότητας, η οποία αποσαφηνίζει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό μελωδιότυπων με διακριτές μελωδικές αποχρώσεις. Ως αφετηρία της έρευνάς μου επιλέχθηκε μια σύνοψη των επικρατέστερων βιβλιογραφικών αναφορών στο ζήτημα της τροπικής θεωρίας των Makam και των Raga. Για την χαρτογράφηση-προσδιορισμό του είδους (με βάση την διαστηματική σύσταση) και της στατιστικής παρουσίας των μελωδιότυπων που απαρτίζουν τα δύο υπό αντιπαραβολή τροπικά συστήματα, χρησιμοποιήθηκε ένα αναθεωρημένο μοντέλο των γενών της νεότερης τροπικής θεωρίας της βυζαντινής Οκταηχίας. Στα πλαίσια αυτής της χαρτογράφησης λήφθησαν υπ' όψιν τα "ίδια" ταξινομικά μοντέλα των δύο τροπικών συστημάτων. Ταυτόχρονα οι επικρατούσες θεωρητικές απόψεις αντιπαραβλήθηκαν με αποτελέσματα σύγχρονων μελετών από τον χώρο της υπολογιστικής εθνομουσικολογίας, καθώς και με στοχευμένες συμπληρωματικές υπολογιστικές αναλύσεις ηχογραφήσεων κορυφαίων εκπροσώπων των δύο παραδόσεων. Τα υπολογιστικά δεδομένα τεκμηρίωσαν την πολυδιαστηματική-ασυγκέραστη φύση των δύο παραδόσεων και ταυτόχρονα την διαφοροποίηση τους, όσον αφορά την κυρίαρχη παρουσία των ουδέτερων διαστημάτων και των μαλακών γενών στα οθωμανοτουρκικά Makam σε αντίθεση με τις ινδουστανικές Raga - στις τελευταίες τα στοιχεία αυτά απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά. Σημαντική επιπρόσθετη διαφοροποίηση μεταξύ των δύο συστημάτων που αναδείχθηκε από την χαρτογράφησή τους, αποτελεί η κυρίαρχη παρουσία των μειζόνων σκληρών διατονικών μορφωμάτων, καθώς και των μορφωμάτων με ελλιπείς βαθμίδες στο ινδουστανικό σύστημα, στοιχείων τα οποία απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά από το σύστημα των Makam. Το σημείο τομής στον τροπικό χάρτη των δύο συστημάτων αποτελούν οι σκληροί χρωματικοί και οι ελάσσονες σκληροί διατονικοί τρόποι, με την πρώτη κατηγορία να παρουσιάζει μεγαλύτερο συγκριτικό ενδιαφέρον αποτελώντας ταυτόχρονα ένα σημαντικό κομμάτι των συνολικών μορφωμάτων αμφότερων των συστημάτων με ποσόστωση της τάξης του 1/4 των τροπικών οντοτήτων τους. Ως πεδίο επικέντρωσης της διερεύνησης και αντιπαραβολής των συστημάτων όσον αφορά τα λοιπά τροπικά χαρακτηριστικά τους πέραν της διαστηματικής τους σύστασης, επιλέχθηκαν οι κυρίαρχες σκληρές χρωματικές τροπικές οικογένειες Bhairav και Hicaz, αμφότερες έχουσες ως θεμέλιο τους το σκληρό χρωματικό τετράχορδο τύπου ημιτόνιο-τριημιτόνιο-ημιτόνιο στην βάση τους. Σε πρώτο επίπεδο αναλύθηκαν τα κύρια μορφώματα των δύο οικογενειών, ήτοι η Raga Bhairav και το τροπικό τετράπτυχο Hicaz, ενώ στην συνέχεια αναλύθηκαν τα παρακλάδια τους αριθμώντας συνολικά 32 Raga της ευρύτερης οικογένειας Bhairav και 26 Makam της ευρύτερης οικογένειας του Hicaz. Η ανάλυση-διερεύνηση περιλαμβάνει σύνοψη των θεωρητικών αναφορών και τροπική ανάλυση όλων των ανευρεθεισών συνθέσεων καθώς και καταγραφή, τροπική και υπολογιστική ανάλυση των ηχογραφήσεων που συλλέχθηκαν για το κάθε μόρφωμα. Η διενεργηθείσα συγκριτική ανάλυση κατέδειξε ομοιότητες και διαφορές σε μια μεγάλη ποικιλία τροπικών μηχανισμών και χαρακτηριστικών που αφορούν θέματα όπως η ρευστότητα και η φιλοσοφία στην τονική διαχείριση σε συνδυασμό με φαινόμενα μελωδικών έλξεων, η μελωδική κατεύθυνση και ο βαθμός αυστηρότητας στον προσδιορισμό του τρόπου της μελωδικής ανάπτυξης, η χρήση μηχανισμών τεθλασμένης ανάπτυξης και κατευθυντικής αποσιώπησης βαθμίδων, ο προσδιορισμός της τονικής περιοχής έμφασης, η ύπαρξη και ο ρόλος της γενικής κλίμακας όπως και ο προσδιορισμός των βάσεων των μελωδικών μορφωμάτων πάνω σε αυτήν, ο ρόλος των οκταχορδικών κλιμάκων αναφοράς των μορφωμάτων και η ανάλυσή τους σε τετραχορδικές και πενταχορδικές υπομονάδες, η ιεράρχηση των βαθμίδων και οι διάφοροι τύποι χρονοκυριαρχίας και καταλήξεων, ο ρόλος στερεοτυπικών μελωδικών φράσεων, οι τύποι ισοκρατικών πρακτικών, η ύπαρξη σύνθετων τροπικών μορφωμάτων και μετατροπικών παρενθέσεων στην ανάπτυξη ενός μορφώματος και η θέση των μορφωμάτων του κάθε συστήματος στο συνεχές των Hood και Powers. Στην πλειοψηφία των παραπάνω τροπικών χαρακτηριστικών, τεκμηριώθηκαν αποκλίσεις μεταξύ θεωρίας και πράξης, οι οποίες, υποστηρίζω ότι απορρέουν από την ελευθερία που ενυπάρχει στην ερμηνεία παραδόσεων με έντονα προφορικό χαρακτήρα και με ισχυρό το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού.